مینیاتور و نگارگری و تذهیب در اندیشه ایرانی

تذهیب؛ هنری ریشه دار در اندیشه ایرانی

 

 

در فرهنگ‌های فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتاب‌های قدیمی و اغلب تذکره‌ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده‌است که این، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست.
لغت تذهیب واژه‌ای عربی است و مصدری از «ذهب» در باب تفعیل است. ذهب به معنای طلاست و تذهیب به معنای طلاکاری و زراندود کردن است از طرفی رنگ طلایی در هنر تذهیب به‌عنوان رنگ درخشانی است که ارزش ویژه ای دارد برای همین تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته‌اند.
به هر حال تذهیب را می‌توان مجموعه‌ای از نقش‌های بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتاب‌های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جُنگ‌های هنری و قطعه‌های زیبای خط به کار می‌برند.
استادان تذهیب این مجموعه‌های زیبا را در جای جای کتاب‌ها به کار می‌گیرند تا صفحه‌های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند.
در سال‌های قبل از انقلاب توجه چندانی به این هنرها نمی‌شد. ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم، به خصوص قشر جوان چند سالی متوجه زمینه‌های خوشنویسی، نگارگری و تذهیب شدند.
استاد سعید زندآبادی یکی از ناموران عرصه تذهیب به عنوان یکی از زیر شاخه‌های هنرهای اسلامی ایرانی است. وی که از نوجوانی به فعالیت در این رشته مشغول است، سابقه 35 سال کار هنری را با خود یدک می‌کشد.
شاید کمرنگ شدن این رشته هنری کهن که این روزها کمتر با حیات و ماندگاری آن اندیشیده می‌شود، زمینه ساز یک گفتگوی کوتاه و صمیمانه شد.

پیشینه هنر تدهیب به چه دوره تاریخی می‌رسد؟

پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می‌رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومت‌های اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت.
اگر چه زمانی این هنر از رشد و شکوفایی عقب ماند اما بار دیگر پویایی خود را به دست آورد. چنانکه در دوره سلجوقی مذهـبان، آرایش قرآن‌ها، ابراز و ادوات، ظرف‌ها، بافته‌ها و بناها را پیشهٔ خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.
در دوره صفوی، نقاشی، تذهیب و خط درخدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه‌های ایران و جهان است.
هجوم فرهنگ غرب به ایران، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعلهٔ هنر تذهیب همچنان فروزان است.

ویژگی‌های هنر تذهیب چیست که آن را سایر رشته‌های هنری متمایز می‌کند؟
تذهیب مانند نقاشی دارای مکتب‌های خاص است که شاید یکی از نقاط تمایز همین باشد. از میان مکاتب تذهیب می‌توان به سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجاریه اشاره کرد.
از این هنر می توان هم به طور مستقل و هم با مینیاتور و گل ومرغ و خطوط خوشنویسی استفاده کرد.
علاوه بر آنکه این هنر را می‌توان به طور مستقل در کاشی کاری، قلمزنی، منبت کاری و خاتم کاری نیز مشاهده کرد.

آیا به طور قطع منشأ این هنر کن ایران است؟
به طور دقیق نمی‌توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است که این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری‌های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته‌است.
بعد از اسلام نیز این نقوش و حجاری‌ها وارد کتاب‌ها می‌شود و بیشتر خودش را نشان می‌دهد.
اصولاً درباره هنر نقاشی و مذهب کاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست. قرآن‌های نفیس غالباً به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می‌شد و هنرمندان سعی می‌کردند آن‌ را که به شکل زیبایی بیارایند.

تأثیر ورود اسلام به ایران را در هنر تدهیب چگونه می‌توان تعبیر کرد؟
در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه که به خوشنویسی توجه می‌شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراکزی برای تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجودآمد و رفته رفته فن تذهیب راه کمال را طی کرد.
درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان کار تذهیب را به عهده داشته‌اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس کار خود را انجام می‌داد، یعنی نسخه کتاب و یا قرآن را می‌نوشته و در ضمن کتابت آن مقداری فضا برای کشیدن صور و یا مذهّب کاری در صفحات خالی می‌می گذاشتند، طوری که بعضی از این کتاب‌ها که هم اکنون در دست است نشان می‌دهد که قسمتی از کار تذهیب ناتمام مانده‌است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن‌ها با روشی که در دوره‌های قبل به کار برده می‌شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح‌های شاخ و برگ دار داده‌اند این گلبرگ‌های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی که بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده‌اند، می‌اندازد.

اگر بخواهید به یکی از قدیمی‌ترین مراکز ثقل این هنر اشاره کنید، از کجا نام می‌برید؟
اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یکی از مراکز مهم برای تشویق و پرورش هنر مندان به شمار می‌رفت و این امر موجبات توسعه و تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر تبریز است توجه بیشتری برای کتابت قرآن و کتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مکتب جدیدی که به مکتب تبریز معروف است، به وجود آمد که در هنر نقاشی و فن تذهیب دوره‌های بعد تأثیر زیادی داشته‌است.
از تغییراتی که در طرز تذهیب و آرایش قرآن و کتاب در این دوره به وجود آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از هم بر سر لوح‌ها و نیز ستاره‌های آبی رنگ و گل‌های پرپر کوچک برای تزئین است.
در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح‌های اسلیمی دیده می‌شود که از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می‌شده، روی هم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج کمال و ترقی خود رسیده ‌است.

تذهیب امروز با گذشته خود چه تفاوت‌هایی پیدا کرده است؟
در دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می‌شویم، اول تذهیب‌هایی که هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند. آثار این گروه از نظر فرم و شکل متنوع تر از گذشته شده‌است اما آن ساختار شکنی صورت نگرفته‌است.
در واقع موتیوها، المان‌ها، نقوش پرندگان، گل‌ها و گیاهان همان‌ها است اما طرح‌ها و تا حد زیادی رنگ‌ها عوض شده‌اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتی وجود دارد که می‌تواند نوید بخش تحولاتی در آینده باشد.
اتفاقی که در نگار گری ایرانی افتاد حالا دارد در تذهیب می‌افتد، شاید این حرکت‌ها هنوز به صورت انفرادی باشد اما امیدواریم میان هنر جویان این رشته جایگاه این هنر محکم شود و سبک تازه‌ای در آن ابداع شود.

وضعیت هنرهای اسلامی را در سال‌های اخیر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در سال‌های قبل از انقلاب توجه چندانی به این هنرها نمی‌شد.. ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم، به خصوص قشر جوان چند سالی متوجه زمینه‌های خوشنویسی و نگارگری شدند. ولی به دلیل مرارت‌هایی این هنرها دارند و صبر و حوصله‌ای که لازمه کار بود، تعداد بسیار اندکی به آن‌ها مشغولند.

هنرمندان تذهیب کار امروز با چه مشکلاتی مواجه هستند؟
مهمترین مشکل تذهیب کاران، گرانی و مسائل مورد نیاز کار است. که می‌بایست با توجه به اهمیت این هنر، تسهیلاتی فراهم شود.
اگر قصد اشاعه آن را داشته باشیم که ایجاد شرایط برای تهیه آسانتر وسایل کار بسیار مهم و ضروری است وگرنه به دلیل همین گرانی هم که شده بسیاری به سمت این هنر نخواهند آمد.

و حرف آخر...؟
با وجود اینکه تعداد تذهیب‌کاران محدود است، ولی همین تعداد کم با تسلط کافی و مهارت و خلاقیت توانسته‌اند با متحول ساختن و نوآوری‌های چشمگیری که از خود بروز داده‌اند، با در تبلیغ فرهنگ اسلامی و قرآنی، کارهای بسیار نفیس و بی‌نظیری ارائه دهند که در قرآن‌هایی که اخیراً چاپ می شود می‌توان آنها را دید.

منبع: chtn.ir