تذهیب و کتابت؛ هنر دست ایرانیان
کتب مقدس و آسمانی در طی روند رسیدن به دست و گوش پیروان ادیان الهی هر یک مراحلی را طی می‌کنند. از قدیم‌ترین بقایای کتب یهودیان و مسیحیان تا جدیدترین نسخ قرآن که در چاپخانه‌های تمام الکترونیک چاپ می‌شوند، می‌توان رنگی از حضور نیرویی مقدس را دید که در تمامی مراحل طراحی و چاپ و پخش تاثیرگذار است.
در این میان، قرآن کتاب مقدس آخرین و کاملترین دین الهی شرایط متفاوتی نسبت به دیگر کتب مقدس ادیان دارد. از معجزات این کتاب آسمانی عنوان شده که تمامی مخلوقات اگر جمع شوند، نمی‌توانند کلامی و کلمه‌ای را مشابه با آیات این کتاب بیاورند. یک چنین قولی راجع به این کتاب مقدس تکلیف را بر هنرمندانی که به سمت و سوی کار با آن و حول چاپ و نشر آن می‌آیند روشن می‌کند: هرگونه تغییر در آیات و کلمات گناه محسوب می‌شود. پس از این، سوال اینجاست که هنرمند که یکی از راه‌های خلق اثر در او نوآوری و ابداع و خلاقیت است، چگونه می‌تواند بی کمک ابزار اصلی‌اش خلق اثری هنری کند؟
هنرمندان تذهیب و کتابت قرآن که نگارگران و خوشنویسان چیره دست هر دوره از هنر اسلامی محسوب می‌شوند اما در طول تاریخ آثار هنری بسیار ارزشمندی را خلق نموده‌اند که توانسته در کنار کلام خداوند چشم را بنوازند و حاشیه‌ای باشند بر کلامی که روح را می‌نوازد.
در فرهنگ‌های فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره‌ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده‌است که این، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست. لغت تذهیب واژه‌ای عربی است و مصدری از «ذهب» در باب تفعیل است. ذهب به معنای طلاست و تذهیب به معنای طلاکاری و زراندود کردن است از طرفی رنگ طلایی در هنر تذهیب به‌عنوان رنگ درخشانی است که ارزش ویژه‌ای دارد برای همین تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته‌اند. به هر حال تذهیب را می‌توان مجموعه‌ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتابهای مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جُنگهای هنری و قطعه‌های زیبای خط به کار می‌برند. استادان تذهیب این مجموعه‌های زیبا را در جای جای کتابها به کار می‌گیرند تا صفحه‌های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند. بدین ترتیب است که کناره‌ها و اطراف صفحه‌ها، با طرحهایی از شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گلها و برگهای ختایی، شاخه‌های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و... مزین می‌شوند.(ویکی پدیا)
اما برای آنکه تعریفی کلی از این هنر و تاریخچه آن به دست بیاوریم گفتگوی اساتید این حوزه را حول این موضوع از نظر می‌گذرانیم:
"یکی از دغدغه‌های اهل هنر، تعریف هنر و چگونگی بهره‌گیری از آن تعریف برای به وجودآوردن آثار هنری و به خصوص هنرهای ملهم از قرآن است و به نظر می‌رسد نیاز به آگاهی (ولو اندک) از تاریخچه این پدیده جزو ضرورت‌های عصر حاضر باشد. به همین اعتبار، سلسله نشست‌هایی را با اهالی هنر، خصوصاً دست‌اندرکاران هنرهای قرآنی آغاز کرده‌ایم تا طی آن جنبه‌ها و جهات مختلف تعریف هنر مورد ارزیابی و مداقه صاحبنظران قرار گیرد.
امیرحسن ملکی: خداوند متعال را شاکر و سپاسگزاریم که توفیقی حاصل شد تا در مجله گلستان قرآن که به بررسی مباحث و مسائل در حوزه علوم قرآنی می‌پردازد، با نشست بررسی تاریخچه هنر تذهیب و کتابت قرآن در خدمت میهمانان محترم و ارجمند جناب آقای دکتر محمد مهدیهراتی و جناب آقای امین نعیمایی باشیم.
با کسب اجازه از اساتید محترم می‌خواهم بحث نشست را این چنین آغاز نمایم.
همان طور که می‌دانید یکی از دغدغه‌های اهالی هنر در کنار حفظ اصالت هنر، ثبت و ضبط، تاریخ و پیدایش و رشد و نمو و شکل‌گیری آن است که شاید بتوان چنین گفت که در طی سالهای اخیر به مسائل عملی هنر بیشتر از سوی هنرمندان اقبال نشان داده شده تا به مسائل علمی آن.
به نظر چنین می‌رسد که نیاز امروز ما آگاهی هر چند اندک از تاریخچه این پدیده باشد. دانستن اینکه این پدیده چگونه به منصه ظهور درآمده و در طی سالیان دراز چگونه و چه کسانی با تحمل مرارت‌ها و مشقت‌ها این پدیده را به این حد از اعتلا و شکوفایی رسانده‌اند.
تعریفی را که من از هنر دارم بدین شکل می‌باشد، هنر پدیدهای است که انسان در به وجود آوردن آن دخالتی نداشته صرفاً توانسته با استفاده از شعور خود آن را کشف نماید. در مطلبی تحت عنوان تاریخچه کتابت که من در آن اشاره کردم که برای اولین بار بشر برای حفظ محفوظات ذهنی خود و انتقال این محفوظات به دیگران از تصویر استفاده نمود که این تصاویر معنا و مفهوم خاصی را دربرداشت و با گذشت زمان تصاویر جای خود را به یک سری حرکات قرار دادی داد تا اینکه پس از پیدایش حروف الفبا این نوع انتقال دچار یک تحول عمیق گردید که در حال حاضر انشعابات آن را شاهد هستیم.
من از آقای دکتر می‌خواهم ضمن ارائه تعریفی از هنر تاریخچه‌ای از پیدایش و تکوین این پدیده را ارائه نمایند.
دکتر هراتی: در خصوص تعریف هنر باید عرض کنم که هنر یک کلمه اوستایی هست. و از دو جزء ‹‹هو›› و ‹‹نر›› تشکیل شده و به معنای نیک مرد هست و همینطور به معنای اجرای بسیار بسیار خوب. بنابراین در محاوره مردم هنوز هم به عنوان یک لفظ تحسین به کار گرفته می‌شود وقتی یک اجرای بسیار خوب هم دیده می‌شود ناخودآگاه به اصطلاح می‌گویند که فلانی هنر کرده. یا در خصوص یک بنا، معمار بنا معمار هنرمندی هست. در خصوص یک قطعه خوشنویسی خوشنویس هنرمندی است و به این ترتیب می‌بینیم که از گذشته‌های دور یک نگاه عملکردی به این قضیه داشته‌اند و در هر کاری که می‌خواستند بسیار بسیار خوب به کار گرفته شود لذا به کار می‌گرفتند. اگر هم می‌بینیم که فردوسی هنر را نزد ایرانیان می‌داند و بس، به خاطر وجه اجرایی بسیار خوب و مهارتی است که دارد. حتی رزم هنرمندانه هم وجود داشته و به این ترتیب بعد از ظهور اسلام وقتی که نگاه می‌کنیم نظام اسلامی و دین اسلام یک نظام حی علی خیرالعمل هست. بنابراین طبیعی است که رشد بکند، شکل بگیرد و می‌بینیم که هنر است که اصولاً تمدن‌ساز است و تمدن اسلامی به وجود می‌آید. مجموعه‌ای که اصطلاحاً تمدن گفته می‌شود، مجموعهِ عملکردهای شگفت‌انگیز و فوق‌العاده است. به عبارت دیگر، پس کار خلاق و فوق‌العادهای که در یک زمینه خاص انجام می‌شود هنر است.
منبع:http://www.islamicartz.com
